بازگشت تقویم از شاهنشاهی به شمسی

در سال 1354 با تصویب مجلس، تقویم ایران از شمسی به شاهنشاهی تغییر کرد و مبدا آن تاجگذاری کوروش قرار گرفت، اما در شهریور 1357 این قانون لغو شد و از آن زمان، تقویم کشور به وضع سابق بازگشت. این اقدام در چهارچوب تغییر مشی سیاسی حکومت پهلوی برای اعمال قدرت انجام می‌شد.

فرآوری: فهیمه السادات آقامیری-بخش تاریخ ایران و جهان تبیان

تقویم رسمی کشور هجری شمسی شد

در روز ۱۱ فروردین ۱۳۰۴ قانون تبدیل بروج به ماه‌های فارسی از تصویب نمایندگان مجلس شورای ملی گذشت. قانونی که بر اساس آن ادارات دولتی و موسسات اقتصادی مکلف به بکار بردن تقویم شمسی (خورشیدی) به جای قمری شدند.

این تقویم که ۱۲۷ سال بیشتر عمر ندارد، در طول عمر خود فراز و نشیب‌های فراوانی را پشت سر گذاشته است. برخی معتقدند تقویم هجری شمسی را نخستین بار عبدالغفارخان نجم‌الدوله استخراج کرد. او عبارت ۱۲۶۴ شمسی را در حاشیه تقویم سال ۸۰۷ جلالی مطابق ۳-۱۳۰۲ هجری قمری ذکر کرد و از آن تاریخ به بعد، تقویمی را در ایران رایج کرد که اساس آن شمسی و مبدا آن هجرت پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) از مکه مکرمه به مدینه منوره باشد. البته تقویمی که او نوشت، به تقویم هجری شمسی برجی معروف است که اصول آن به قرار زیر است:

• مبدا آن، اول فروردین ماه سال شمسی هجرت پیامبر اسلام از مکه مکرمه به مدینه منوره است که ۱۱۹ روز قبل از اول محرم سال اول هجری قمری و مطابق با روز جمعه ۱۹ مارس ۶۲۲ میلادی است.

• لحظه تحویل سال مقارن با عبور مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری است، وقتی که خورشید از نیمکره جنوبی وارد نیمکره شمالی آسمان می‌شود. این لحظه که اول برج حمل نامیده می‌شود، نوروز نامیده شده و همیشه بر روز اول بهار منطبق است.

• سال هجری شمسی برجی از نوع سال شمسی حقیقی است، یعنی مدت زمان دو عبور متوالی مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری. مدت متوسط آن ۳۶۵ شبانه روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۴۵/۲ ثانیه اندازه‌گیری شده؛ اما مدت سال شمسی حقیقی ثابت نیست و بر اثر تغییر تعدادی از پارامترهای نجومی، تغییر می‌کند.

• مدت سال شمسی حقیقی در دوره‌ای ۵۰ ساله (۱۳۸۵-۱۳۳۵ هـ. ش) بین ۳۶۵ شبانه روز و ۵ ساعت و ۴۲ دقیقه تا ۳۶۵ شبانه روز و ۶ ساعت و ۴ دقیقه در تغییر بوده است. توجه داشته باشید این مقدار متفاوت با سال نجومی است که زمین یک دور کامل به دور خورشید می‌گردد و مقدار آن ۳۶۵/۲۵۶۴ شبانه روز معادل ۳۶۵ شبانه روز و ۶ ساعت و ۹ دقیقه و ۱۰ ثانیه است.

• این تقویم شامل ۱۲ ماه حقیقی به نام «برج» است که به نام ۱۲ صورت فلکی قدیمی منطقه‌البروج که خورشید هر سال از آن‌ها عبور می‌کند، نامگذاری شده است. از حدود ۲۰ قرن قبل از آن، منجمان دایره البروج را به ۱۲ برج مساوی قراردادی تقسیم کرده بودند که اغلب متفاوت از آن صورت فلکی‌ای است که خورشید در آن به سر می‌برد. ضمن آنکه به دلیل حرکت زمین، محور زمین هر ۲۵۸۰۰ سال یک بار در آسمان دور می‌زند و برج‌ها در این بازه زمانی یک دور کامل روی تمام صورت‌های فلکی گردش می‌کنند. (همین حرکت موجب تفاوت بین سال شمسی حقیقی و سال نجومی است)

از سوی دیگر، به دلیل حرکت ظاهری غیریکنواخت مرکز خورشید در آسمان، طول هر برج از ۲۹ تا ۳۲ روز متفاوت بود و همانند ماه قمری، ‌گاه پیش می‌آمد که طول یک برج از سالی به سال دیگر تغییر کند. هر ۴ یا ۵ سال یک بار نیز مجموع طول سال به ۳۶۶ شبانه روز می‌رسید و به اصطلاح، سال کبیسه می‌شد.

تقویم هجری شمسی برجی در آغاز رسمی نبود و تنها در تقویم‌های قدیمی و در امور گمرکات و مالیّه ایران مورد استفاده قرار می‌گرفت؛ تا آنکه در سال ۱۳۲۸ هجری قمری/ ۱۲۸۸ هجری شمسی، میرزا عبدالحسین‌خان شیبانی وحیدالملک، نماینده تهران در مجلس شورای ملی، طرحی با موضوع قید تاریخ کلیه معاملات و مبادلات مشترکه عمومی را از تاریخ قمری به هجری شمسی برجی پیشنهاد کرد. این پیشنهاد در دوره دوم مجلس شورای ملی ایران در ماده ۳ قانون محاسبات عمومی، مصوّب ۲۱ صفر ۱۳۲۹/ ۲ حوت ۱۲۸۹ پذیرفته شد و تقویم هجری شمسی برجی به عنوان مقیاس رسمی زمان در محاسبات دولتی تصویب شد.

تصویب رسمی تقویم هجری شمسی

در اواخر سال ۱۳۰۳ هجری شمسی برجی، جمعی از نمایندگان دوره پنجم مجلس شورای ملی ایران، طرحی را پیشنهاد کردند که نام برج‌های عربی متداول در تقویم برجی به نام‌های فارسی تبدیل شود و نام سال‌ها در دوره دوازده حیوانی رایج نیز متروک شود. پس از بحث‌های فراوان، بالاخره در جلسه ۱۴۸ مجلس شورای ملی ایران در شب سه‌شنبه ۱۱ فروردین ۱۳۰۴، قانون تبدیل بروج به ماه‌های فارسی از نوروز ۱۳۰۴ شمسی به تصویب رسید و تقویم هجری شمسی به عنوان تقویم رسمی کشور پذیرفته شد.

متن این قانون بدین شرح بود:

قانون تبدیل بروج به ماه‌های فارسی از نوروز ۱۳۰۴ خورشیدی (شمسی) - مصوب شب ۱۱ فروردین ماه ۱۳۰۴ شمسی

‌ماده اول- مجلس شورای ملی تصویب می‌نماید که از نوروز (۱۳۰۴) تاریخ رسمی سالیانه مملکت به ترتیب ذیل معمول گردد و دولت مکلف ‌است که در تمام دوایر دولتی اجرا نماید:

‌الف - مبدا تاریخ: سال هجرت حضرت خاتم‌النبیین محمدبن‌عبدالله صلوات‌الله علیه از مکه معظمه به مدینه طیبه.

ب - آغاز سال: روز اول بهار.

ج - سال: کماکان شمسی حقیقی.

‌د - اسامی و عده ایام ماه‌ها:

۱ - فروردین ۳۱ روز

۲ - اردیبهشت ۳۱ روز

۳ - خرداد ۳۱ روز

۴ - تیر ۳۱ روز

۵ - امرداد ۳۱ روز

۶ - شهریور ۳۱ روز

‌۷ - مهر ۳۰ روز

۸ - آبان ۳۰ روز

۹ - آذر ۳۰ روز

۱۰ - دی ۳۰ روز

۱۱ - بهمن ۳۰ روز

۱۲ - اسفند ۲۹ روز

تبصره- در سنین کبیسه اسفند ۳۰ روز خواهد بود.

‌ماده دوم- ترتیب سال‌شماری ختاوایغور که در تقویم‌های سابق معمول بوده از تاریخ تصویب این قانون منسوخ خواهد بود.

‌این قانون که مشتمل بر دو ماده است در جلسه شب یازدهم ماه فروردین یک هزار و سیصد و چهار شمسی به تصویب مجلس شورای ملی رسید.

‌رییس مجلس شورای ملی - مؤتمن‌الملک

تغییر تقویم شاهنشاهی به خورشیدی

تاریخ ایران، تا قبل از تغییر به تاریخ شاهنشاهی بر مبنای تاریخ شمسی قرار داشت که مبنای آن نیز رویدادی مذهبی، یعنی هجرت پیامبر اکرم(ص) بود، اما در سال 1354 با تصویب مجلس، این تاریخ با مبدا تاجگذاری کوروش، به تاریخ شاهنشاهی تغییر یافت.

آبراهامیان نیز درباره این قانون نوشته است: در دوران معاصر کمتر رژیمی را می‌توان یافت که چنان بی‌پروا تقویم مذهبی کشورش را تغییر دهد؛ اقدامی بی‌پروا که حساسیت گروه‌های مذهبی را تشدید نمود؛ ازاین‎‌رو، زمانی که انقلاب گسترش پیدا کرد، شاه تصمیم گرفت در یکی از اقدامات مهم خود برای جلب رضایت گروه‌های مخالف، به‌ویژه قشرهای مذهبی، این قانون را لغو کند. این اقدام در شهریور 1357 انجام شد و از آن زمان، تقویم کشور به وضع سابق بازگشت. در کنار تغییر تقویم، برخی از اقدامات اساسی مانند آزادی زندانیان سیاسی آغاز شده بود.

مخالفت امام با ظهور تقویم شاهنشاهی

در سال ۱۳۵۴ هجری شمسی مجلسین شورای ملی و سنا در اجلاسی مشترک بر تغییر مبدا تاریخ هجری قمری به شاهنشاهی تاکید کردند و مردم و دولت نیز موظف شدند از این پس تاریخ شاهنشاهی را به جای تاریخ هجری به کار برند. آنان در این اجلاس تصمیم گرفتند تاجگذاری کوروش کبیر در سال ۵۹۹ پیش از میلاد را به عنوان مبدا سال خورشیدی و سرآغاز تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران قرار دهند. به همین مناسبت اول فروردین سال ۱۳۵۵ هجری شمسی آغاز سال ۲۵۳۵ شاهنشاهی اعلام شده بود. این عمل رژیم پهلوی به عنوان نوعی دهن ‌کجی به اعتقادات دینی مردم ایران و تلاشی برای اسلام‌زدایی از کشور ایران ارزیابی شد. به همین دلیل بود که امام خمینی در پیام عید فطر سال ۱۳۵۵ بکارگیری این تاریخ را حرام دانسته و تصریح کرد: «کارشناسانی که می‌خواهند مخازن ما را به غارت ببرند برای تضعیف اسلام و محو اسم آن نغمه شوم تغییر مبدا تاریخ را ساز کردند. این تغییر از جنایات بزرگی است که در این عصر به دست این دودمان کثیف واقع شد. بر عموم ملت است که با استعمال این تاریخ جنایتکار مخالفت کنند و چون این تغییر هتک اسلام و مقدمه محو اسم آن است خدای نخواسته استعمال آن بر عموم حرام و پشتیبانی از ستمکار و ظالم و مخالفت با اسلام عدالتخواه است...» تقویم شاهنشاهی پنجم شهریور ماه ۱۳۵۷ لغو و بار دیگر تقویم شمسی به عنوان تقویم اصلی کشور به رسمیت شناخته شد.

منابع: تاریخ ایرانی، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران