مستشاری که با سیاست بیگانه نبود

واژه مستشار به معنای کار‌آزموده و مطلع و ذوفنی که راهنمون شود در امری یا شغلی یا مسئله‌ای تعریف شده است. زمانی که مستشار به معنای حقیقی به پهنه خاک ایران وارد می‌شد نمی‌توانست تنها راهنمایی مطلع و آزموده در امری که به آن گماشته شده بود باقی بماند و چاره‌ای جز همسو شدن با سیاست دو رقیب قدرتمند باقی نمی‌ماند.

ژوزف نوز بلژیکی، مستشار بلژیکی در گمرک ایران، از کارآزموده‌ترین ماموران گمرک در بلژیک، گرچه تغییراتی در ساختار گمرک ایران ایجاد کرد ولی با سیاست هم درآمیخت. نوز، در 1799م/ 1213ق در ایالت راین پروس متولد شد. در 1869م/1286ق به اداره گمرکات بلژیک پیوست و در 1890/1307ق به معاونت اداره مرکزی گمرکات در بروکسل منصوب شد. به علت تعهد و هوشیاری در زمینه بررسی پرونده‌ای گمرکی بنا به دستور لئوپولد دوم، پادشاه بلژیک ملقب به عنوان شوالیه شد.

با آغاز سلطنت مظفرالدین‌شاه (1324-1314ق)، تصمیم بر اصلاح امور گمرکی و استفاده از مستشارانی از کشوری به‌غیر از روسیه و انگلیس گرفته شد، ابوالقاسم‌خان ناصرالملک، وزیر مالیه دولت میرزاعلی‌خان امین‌الدوله، بلژیک را پیشنهاد داد. مذاکره در این خصوص به عهده وزیر مختار ایران در بلژیک، میرزا جواد خان سعدالدوله، گذاشته .

مذاکرات میان سعدالدوله و گمرک بلژیک در شعبان 1315/ ژانویه 1898به نتیجه رسید. طی قراردادی میان ایران و گمرک بلژیک یک رئیس کل با حقوق سی‌وپنج‌هزار فرانک در سال و دو بازرس به استخدام دولت ایران درآمدند. نوز که سمت معاونت گمرک در بروکسل را داشت به همراه پریم و تتونیس در فوریه1898/ رمضان 1315 به ایران اعزام شدند.

از نخستین اقدامات نوز ساماندهی به سیستم سنتی گمرکات ایران و تبدیل آن به یک ساختار جدید حذف مالیات از صادرات کالاهای ایرانی بود. حل پرونده‌ای گمرکی میان ایران و شرکتی ایتالیایی در همان آغاز موجب آوازه او شد. مظفرالدین‌شاه در رمضان 1316 برای تایید عملکرد نوز انگشتری الماس به وی مرحمت و از زحماتش قدردانی کرد.

ساماندهی گمرک ایران توسط نوز در 1318 قمری نتیجه داد و مظفرالدین‌شاه در هجدهم ذی‌الحجه 1318 فرمان تاسیس اداره گمرک به ریاست نوز را صادر کرد: "تا نظر به پیشرفت ترقی تجارت و رواج صنایع و حرفت و سهولت درآمد معیشت و توسعه در امور مملکت و ترفیه حال جمهور اجرای این حکم مستحکم را فرمودیم که تمام اهالی ایران در حمل و نقل مال‌التجاره... از ادای حقوق مذکوره مزبوره آزاد و احدی را حق تعرض و مزاحمت در هیچ موقعی نخواهد بود و به این جهت مراتب مشروحه ذیل را که جناب فخامت نصاب مسیو نوز مدیر کل گمرکات محروسه ایران به تصویب جناب مستطاب اجل اشرف... امین‌السلطان اتابک اعظم دولت علیه مقر داشته امر و مقرر می‌فرماییم که به مقام اجرا گذارده شود".

این‌گونه اصل اجاره گمرک متوقف، اداره گمرک خود به‌عنوان مرکزی مستقل مسئول جمع‌آوری و تعیین قیمت گمرکات ایران شد. گرچه انتخاب نوز از بلژیک به منظور سپردن گمرک به‌غیر از دو رقیب قدرتمند در ایران بود ولی واقعیت بر این بود که در پهنه سیاست ایران اجتناب از این دو قدرت امری غیر ممکن بود. با اتکاء به اظهارات سفیر بریتانیا در روسیه به نظر می‌رسد که نوز گاه روسیه را بر بریتانیا ترجیح می‌داد، گاه بریتانیا را بر رقیب روس، گاه هر دو دولت از وی شکایت می‌کردند.

با استقراض ایران از روسیه برای نخستین سفر مظفرالدین‌شاه به فرنگ در 1319ق/1900م نوز گمرکات شمال ایران در گرو این استقراض گذاشته و قرارداد جدید گمرکی با روسیه منعقد کرد. قراردادی که مضرات بسیاری برای ایران داشت و پرده از مناسبات نوز و سیاست روسیه برمی‌داشت. تعرفه گمرکی جدید بر مخالفان سیاستهای نوز افزود.

در ادامه جریان مشروطه‌خواهی در دوره سلطنت محمدعلی‌شاه در 1325 و بحرانهای مربوط به آن موضوع مخالفت با حضور نوز فراموش نشد و این بار عزل نوز و پریم از ریاست گمرک بنا به درخواست مجلس بود که موفقیت به همراه داشت. سعدالدوله که خود با دولت بلژیک برای استخدام نوز وارد مذاکره شده بود حال از مخالفان اصلی او در مجلس بود و اعتراض داشت: با بودن این جوانان محصل چرا ما کارهای دولتی را مراجعه به خارجه و تبعه خارجه می‌کنیم ؟
 
نمایش این مخالفتها پس از انتشار عکس نوز در مهمانی بالماسکه رئیس بانک شاهی شدت یافت. نوز در مجلس بالماسکه رئیس بانک شاهی در 1321ق لباس روحانیت را به عنوان پوشش این جشن برای خود برگزیده بود و انتشار عکس در زمانی مناسب، دو سال بعد، رخ داد. همزمان با جریان مشروطه‌خواهی در 1323 و بحرانهای این جریان، عکس در ماه محرم در تهران پخش و منتشر شد و حتی به کربلا و نجف هم رسید. دو تن از روحانیون در مجالس مربوط به دهه محرم به نشانه خشم از این اقدام عمامه از سر برداشتند.

حال عزل نوز یکی از خواسته‌های تغییر‌ناپذیر مشروطه‌خواهان در تحصنها و بست‌نشینیها بود که به دلیل حمایت مظفرالدین‌شاه از وی این خواسته به جایی نرسید، او نیز در موقعیت ریاست اداره گمرک به امور مربوط به اداره خود مشغول بود و خللی در این مورد ایجاد نمی‌شد.

نوز در ذی‌الحجه 1323 به بهانه مرخصی راهی اروپا شد. هفت ماه بعد به تهران بازگشت گرچه شایع بود که او از ریاست گمرک عزل شده اما در تمام این هفت ماه ریاست امور گمرک را برعهده داشت. در ادامه جریان مشروطه‌خواهی در دوره سلطنت محمدعلی‌شاه در 1325 و بحرانهای مربوط به آن موضوع مخالفت با حضور نوز فراموش نشد و این بار عزل نوز و پریم از ریاست گمرک بنا به درخواست مجلس بود که موفقیت به همراه داشت.

سعدالدوله که خود با دولت بلژیک برای استخدام نوز وارد مذاکره شده بود حال از مخالفان اصلی او در مجلس بود و اعتراض داشت:" با بودن این جوانان محصل چرا ما کارهای دولتی را مراجعه به خارجه و تبعه خارجه می کنیم؟" محمدعلی‌شاه قاجار با اوج گرفتن این اعتراضات با عزل نوز موافقت کرد. عزل او از سمت ریاست اداره گمرک در سی‌ام ربیع الاول 1325 ق روی داد، ژوزف نوز در ربیع الثانی 1325 تهران را ترک کرد و جای خود را به ژورف مرنارد داد. در انزلی مخالفان قصد ممانعت از خروج وی را داشتند که مجلس در قضیه دخالت و مجوز خروج او را صادر کرد.

ژوزف نوز یک سال بعد از اخراج از ایران در دهم جولای 1908 / 10 جمادی الثانی 1326 بازنشسته شد و به عنوان مشاور امور ایران به خدمت دولت روسیه تزاری درآمد که این خود نشانه‌ای بارز از دلبستگی او به سیاستهای روسیه در ایران بود. نوز در مصر نیز به سرمایه‌گذاری پرداخت و یکی از سومین سرمایه‌گذاران بزرگ در صنعت کشاورزی مصر محسوب می‌شد. در دوران جنگ جهانی اول و اختلاف میان بلژیک و آلمان، او از ورود به بلژیک به علت داشتن نظرات تند ضدآلمانی منع شد. او در 1920 میلادی/ 1338 ق درگذشت.

هاردینگ، سفیر بریتانیا در ایران در خصوص نوز به سر ادوارد گری، وزیرخارجه بریتانیا نوشت: "فکر می کنم این افتخار برای یک خارجی در ایران بسیار نادر است ولی این استثناء در مورد آقای نوز که به خاطر خدمات و زحمات وی در راه اصلاح گمرک و مذاکرات مشکل با روسها تحقق یافته است کاملا قابل توجیه است".

برخی از اصلاحات ساختاری نوز در گمرک ایران را، جدا از بازی وی در صحنه سیاست، نمی‌توان نادیده گرفت: "... مسیو نوز بلژیکی وقتی که برای اداره گمرک آمد یکی دو سال مشغول تحقیقات و عملیات شد. در صورتی که آن وقت گمرک داخله جاری بود اگر یگ بار پنبه از نیشابور حمل به گیلان می‌شد در هر راهدارخانه در ورود و خروج هر شهر از او گمرک می گرفتند ... همه این راهداری گمرک داخلی را برهم زد فقط به همان صادر و وارد قناعت می‌شد مواجبهای گزاف هم برای بلژیکیها و ایرانیها برقرار کرد آن چهارصد هزار تومان به آن ترتیب نامشروع مبدل به شش کرور تومان عمل کرد صحیح و قانونی شد و سال به سال هم علاوه می شود با یک قواعد صحیح و یک اداره مرتب که مشروطه شد تغییر نکرد مستبده شد توفیر نکرد".

---

منبع: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران